Ayamjamu nuwigtú makagtamu: tsawan 11 años weganui maawaje 39 apu purunmaya nugka ayamjin aidaun antsag kuashat awanmamu awai

Utugchat apu keshwa Quinto Inuma, San Martinnumia yabaipat asama anin, kuashat awai makagtuamu perunmaya nugka ayamjus chichaidaun. Mattam pujus denuncié Ministerio de Justician dita kuitamkattajame mantamawainum tusa papinum umik susauwitak uminachu asamtai, juka papik shiig ainsta diyamak atsu ajakui. Utugchat muun awana diis, antsan Estodosh apu awankam pujuina nuna maawainum tusa puyatjusa diyamu atsau asamtai, dekas Convoca.pe nii papí takamuji “Los Residentes del Perú” tawa nuna actualizó awajuk diisé, dutikam awai jiman apu aidau megkaekamu, wantinainatsui antsag 48 aents maattajame tusa awankam denuncian apusau aidaun. Jujuwai yama reportajain aikawajanú Red Nacional de Periodistas para la Amazonía (RedPA), makichik proyecto Perú ikamji utugchatji dekami tabaunum yaima nunú.   

Por Leandro Amaya*

1 de diciembre de 2023

Apu keshwa Quinto Inuma Alvarado, nii batsatkamujin, Santa Rosillo de Yanayacu, región San Martín waketun maawaje nantu 29 de noviembre, mijan 2023. Pucallpa weu waketki minaun aikajajui.  Ijunjauwai tikish aents nugka ayamjin aidaujai iina nugkesh wajuk chichamjukaiya pujumainaita nuna pachis. Agkú minidaun ikamnumia ipatujajui, apu Quinto miniuwai nina nuwe, batsatkamunmaya tukumú Exeldina Barbarán Tapullima nuwintú nina awe viceapu Meyster Inuma Pérez. Ditanak agku namak Yanayaku minidaun jetekajui.

Tsawan febrero del 2021, Ministerio de Justicia y Derecho Humanos (Minjus), umikajui apu inia Quinto maawainum yaigmi tusa. Juna Quinto Inuma umichagtai senchi chichamjú ajakui ima wainka papinumag yaigtajame tusa agagbau achati tusa. Utugchat jujú nagkaemamainun batsatkabau Santa Rosillo diisa Convoca.pe antsag Connectas etsegkauwai apu aidau adeagtinme tusa. Jutikam atatak, jimag semana nagkaemaki weganui, 14 de noviembre, Inuma denuncié San Martinnumia Fiscalía de Derechos Humanos tawa nuwi, Limber Ríos Ruiz mattajame tusa awankam. Tujash policiakesh shiig yaigchaje. 

Juna utugchatan diis, apu ficalianmaya iniawai yabai Minjusan wajinak yaigtasash aikauch ayi juna apun ikama chichamjinun maawaja nunash.

“Yauchuk nagkamsa iik Estodo pachikcham pujaji”. Iik juka nugak ukukchattaji, tuké ayamjuktatji. Ima papinumak kuitamkattajame tibauk awai, tujash nunak uminatsui. Juniamu aig ikama kasamak amuina duda tuké denunciattaji”, aatus tawai Quinto Inuma maamu atatat.

Minjusjai chichastasa egakji, makichik dita chacham etsegtaijinia atumjai chichastatui tujamiuwaitak umikchaje. 

Convoca.pe jujú utugchat ikam chichamjamunum awanmamu denunciamu antsan tikish utugchat nugka pachisa apusamu, apu Quinto Inuma maamu ashi ijumja diyam awai 39 apu nugka ayamjin perunmaya maamun, mijan mayo 2013 nagkamsa noviembre 2023 tanta nuwi. Nuwiya 27 ainawai amazonasa regionjinia.

Jujú ashi diyam, iina aplicativo Los Residentes del Perú tawa nuwi, awai jimag apu nugka ayamjim aidau megkaekamu. Antsag 48 ikaman ayamjim awankam denuncia utsuk apusamu mijan 2001 nagkamsa. 

 

 

Apu Inuma denunciauwai yabaipat jatsuk pujus. Nugka 25 hectáreas Santa Rosillo ajanuwiya, tikiju Parque Nacional Cordillera Azul. Nuwiyan 10 aniashkush 11 hectáreas amuké Liber Ríos tiuwai. Tima jujú aents awankae mattaje tusa.

Jujú awanmamu pachis Inuma viceapujai chichamun antukú tawai, Quinto Inumak viceapunak ishamkashmi, senchi wajasmi dutikaku ina nugke ayamjukmi. Santa Rosillo nugke ayamjamuk jamaitsui Quintu Inumajaik.

 

Foto
Quinto Inuma en una excursión de octubre de 2022 para denunciar ante Convoca.pe y Connectas la deforestación de sus territorios. Foto: Hugo Anteparra.

 

 

Chicham antashbauwa anin diyamu

¿Wajina aikawa Estadosh? Minjus ajawai Registro takatai Situaciones de Riesgo de Personas Defensoras de Derechos Humanos, awi ijumainai aents awankam batsatuidaun. Aikamu asamatai ima shiig ejemainai tuu nugkash utugchatnumash, awankamash pujuinawa antsag wajupa aentsush awankamash pujuinawa. Aikak, diimain ainawai wajuk jusha yaimainaita. Tujash juka yacha aidau diyamash shiig umiamuk atsawai.

“Estodo segamash yaimpakchattawai, ashi tujinkaji. Aitak inia aidau dita diisag nunken ayamjuktinme tabau nunú away yabaik. Tikish aikmainuk atsawai. Dutikaku yaibau tikish nugkanmaya atsuash nunú egamainai”, aatus wake beses tawai apu cacataibo ajantusa diitai Herlin Odicio, Ucalyali, namak Aguaytía uwet pujú. 

“Chicham tikish nugkanmashkam apusaji, tujash atugtamainatsui, awanmabauk wee awai antsag nugka ikam kasamka takamushkam”. Apu cacataibo Quinto Inuma maamunak Estado utugchatjiyai tawai. Nuniak segamui dekas awanmamu antsag magkagtamu awa duka nagkankati tusa. 

Mijan 2020 antsag 2021 maawaje ipaksumat apu cacataibos nugka ayamjin coca ajawainum nuwigtú dita nugkeen kasamak batsamkainum tusa chichamjinun. Juka ainawai Arbildo Meléndez, Santiago Vega Chota, Herasmo García Grau antsag Yenes Bonsano.  

Protección de los Defensores Ambientales iwaintuke Ministerio de Ambiente papí umikbaun, nantu setiembre, mijan 2022, nuniak tawai dekas makichik mapa umimainai nugka ayamjin aina utugchatnum pujuina au babikjatasa, dutikaku shiig dekami jusha yaa ainawa, aikaku kuitamkami nina pujutji,antsajik policíayashkam aputusmi. Juwi puyatjusa ayamkagtukta takujik apu awankam pujuina nunú tikish nugkanum apugmainai.  

Abogada Jessica Quiroz, Asociación Interétnica de Desarrollo de la Selva Peruana (Aidesep) tawai, Minjus juna utugchatan nugka ayamjin aidaunun diisti tibauwai, tujash juna tikish nugka utugchat atsumainnum yajuakti tasui. Antsag tawai, ikam dekas policía aidua ayakjukti tabauk atsawai antsag kuishkich kuashtachui jujú nugka diyamunmak.

 

Foto
De acuerdo con la resolución fiscal que recoge la denuncia de Quinto Inuma, esto declaró que a pesar de las medidas dictadas por el Minjus no había resguardo policial.

 

“Chichasji Ministerio de Justiciajai. Dita papí umikbauk ajuinawai. Tujash tikish nugkanum awakamu aidau yajuaka batsakmí tabauk atsawai. Juwjú pachisa takamain atsumnawai. Kuichik amainai ima ikam waintua wkaetusa diistin. Nugka chichamjin aidau daaji juwaji chichakuk atasa tuwig yujainawa ditash nunú”, aatus tawai Quiroz Convoca.pe ujak. 

Lissette Vásquez Noblecilla, adjunta de Medio Ambiente, Servicios Públicos y Pueblos Indígenas de la Defensoría del Pueblo, Quinto Inuma pachis tawai juna, niina institucionjik papin umik agosto 2021 nagkamas, numi kasamak takau aidau suwimam pujus awayae Fiscalía Ambiental de Alto Amazonas, San Martinka Gobierno Regionaljin, Osinforan antsag Minesterio del Ambientenashkam. Nuniak estsegkae numi kuashat kasamka jiyamun antsag tsawantai Santa Rosillo batsamin aidau awanbaun pachis. 

Atus tama, Fiscalía Provincial Especializada en Materia Ambiental de Alto Amazonas tawai Defensorían, iik nugka diyamuk tsawan yapajiabiaji kuchik antsag utugchat muun abaunum. Antsajik tikish oganizaciones yainkata ii wetin tusa segabiaji. 

Jujú utugchat diyam, oficio 18 de febrero awemamun Convoca.pe wainkae, dutikam Defonsoría tawai: “Autoridades aidau Poder Ejecutivonmaya, Gobierno Regionalnumia antsag Minesterio Públiconmaya puyatjusa jujú utugchat diyamuk shiig atsawai. Dutikamu asa inia batsatkamunmak utugchatak aan senchi wasaje”. 

“Apu maamunak dekatatus yujajinawai, nuamiamu aig wainka ikam takabaun yabaikish mijamtsui. Apu idau takaji, yaimji tuinawai, tujash utugchatjai apatka diyamak shiig pipichi”, aatus tawai Vásquez. 

“Yaimkami, ayamjukti nugka chichamjin aidau tusa papi agaja najanamua nunú autoridad aidaujai aminchakuik, dekas shiig yaibauk atsawapi taji. Aitak papinumak agan idaiyinawai. Estado dekas senchi wajastí tusa atsunmawai”, juna nagkanak tawa funcionaria defensorial.  

Juna apu Quinto Inuma maawagmatai, Ministro del Interior Víctor Torres prensanum chichak dekas achinija ijunja takak umiktatji, dutikaku aintsa achiktatji yaki magkagtuamakita. Yama takatan umiktatus anentaimainawai magkagtuamunum. 

Foto

La Defensoría del Pueblo envío el 18 de febrero del 2022 un oficio al Osinfor, en él se detalla la respuesta que recibió de la Fiscalía Ambiental. Fuente: Defensoría del Pueblo.
 
 

Utugchat ejetasa dakabau

Tikish utugchat numi kasamka takamu antsag magkagtuamu awai Ucayalinmaya asháninka batsatkamu Saweto, imajui numi takau maawaje ipaksumat nugka chichamjin aidaun, mijan2014.   

Lita Rojas, waje juwake nuniak ashi maamun epegkatatus wekaewai 9 mijan nagkamas. Wake besek chichamainchau dekapeawai ashi ikaman ayamjin Leoncio Quintisima, nina kumpaji aidau Edwin Chota, Jorge Ríos, Francisco Pinero numi kasamak sujin aidau maawagbaun, tsawan 1 de setimbre, mijan 2014. Juka utugchatat nagkamakie Brasil nugkanum jegattak. “Nina maawajanik wik jega pujubiajai uchi kuitamkun, ajakmakun. Viernes maawagmayi. Mina diichig ujatkamayi nunikmatai wika wake besemag wajasbiajai, senchi dajautawai jujú utugchat”, aatus aneawai Rojas.  

— Wika weepa tibiajai awanmaidau asamtai. “Minak mantumainchau ainawai, wika ayamjumaktatjai”, aatus tuyi mina aishjuk. Juna tusa weu ayi…nigka ina nugken tuke diin ayi…— aatus augmatui Lita Rojas makichik Pucallpa hotelnum pujus, nigka tae atustanmaya ipaksumat tsawan, audiencia antuktatus ashi maamun pachis. Tsawan kuashat nagkaemakie tujash tuke ejettajai mina aishun mau adaunak. 

 

Foto
Las viudas de Saweto resisten hace 9 años en su búsqueda de justicia. Foto: Servindi.

 

Nuwa waje juwaku aidauk senchi dekapenawai, kakajus epegmainchau aig: tsawan 31 de agosto, mijan 2023 Sala de Apelaciones de Ucayali agkan ukukie uweja makichik amua aents numi takau magkagtuae tibau aidaun. Juka veintiocho mijan achinkati tiagbauwai. Juka juicio oral ataktú nagkamnattawai. Waje aidauk dushiktamsapa diipainawa tuinawai. Ditak uchi tikichin batsatuinak atusaht taa yujainawai juna utugchatan epegkatatus. 

—Aishug jakamtai senchi takatan nagkamabiajai minja uchijun kuitamkatasan. Yabai mina uchig pipich aidaun ukukin wekaejai. Nuna anentaimkun wake besemag diyajai— aatus tawai Rojas. Waje aidaun sede judicial taatasag namak utugchata ibaunum mininawai uweja makichik amua tsawantai. Antsag castellano imanik chichachu asajag waitus tainawai. Ditak chichaiwai asháinka. “Wika waittsan taajai mina aishug maamun epegkatasan”, junashkam tawai Rojas. 

Saweto puyatjusa diimainaina duka estodo wamak yaimtsua nuwai utugchat awai tusa etsegbau aig. Saweto batsamin aidauk denunciawaje aents tikish nugkanmaya kaunawagmatai wainak apu aidau nugka susainum tusa. Juna paan Fiscalía Ambientalnum  denunciawai, mijan 2008 nugka sawetonmayan  chichamjin Edwin Chota, tujash kakjus dekabaitsui tusa denuncianak archiwau awakaje. Jujú jutikamunum, maantamnae Edwin, Quintisima, Jorge Ríos antsag Francisco Pinedo. 

 

Foto
Cronología del Caso Saweto con los hitos más importantes durante estos nueve años. Fuente: Organización Regional AIDESEP Ucayali-ORAU.

 

Juna Convoca ashi apatuk dita takataijin diyam awa ikaman chichamjin kuasat maamau mijan 2022. Nuwiya, once ainawai numi ayamjin maamu, 16 oro niwintú coca ajawainun tusa chichamjin aidau maamu. 

Region senchi magkagtamuk awai tusa etsegkamuk juu ainawai Ucayali (7 aents maamu), Junín (6 aents maamu) antsag Loreto (5 aents maamu).

 

 

Junín, Vraem, coca ajatainun, tsawan 19 de abril, mijan 2022 jakae jimajá buken ipatim Ulices Rumiche Quintimari, apu nomatsiguenga antsag inia aidau gerenteji, Pongoa (Satipo) Municipalidadji takau. Nugke ayamjú ajakui cocan ajawainum tusa. Ministerio de Desarrollo e Inclusión Social aidau ijunbaunum pachiinkauwai maak atatak. Nuwe yamaikish epegkatatus wekaetawai.    

Julio Cusurichi, inia batsatkamunmaya El Pilar apuji, región Madre de Dios, senchi chichamjawa numi kasamak takasainum tusa, antsag coca ajawainum tusa, nuniak tawai apu idau puyatjusa yaimkatjai magkagtamu, awanmamu awa nuwi tusa takamuk imanikag atsawai. Aikamu asa utugchatat aitak aan senchi awai.  

“Kuashta etsegkajai mantuatus aintuinawai, antsanuk jegagnashkam apeawaje tusan. Nuna disan, mina kumpag iadua dekas amina pataim yajuakta Madre de Diosnum tujutiaje. Jujú utugchat nagkaemakie. Tujash shiig diyamak iinuk justiciak atsawai. Yaimkatjai tabau awai, tujash juka pipichi. Aitak papi yaimkami tusa rosolución jiyamuk awai, juka inak ayamjupakchattawai. Iik ayamjukam pujasti”, aatus tawai apu shipibo awankamu.

 

Foto
La huella de la tala ilegal en San Martín pone en peligro los bosques primarios y a las comunidades que los protegen. Foto: Hugo Anteparra.

 

Yabauk wamak tatsui

Convoca.pe diisé ashi resoluciones “alerta temprana” tabaunum jinjau aidaun Ministerio de Justiacianum, nuwiya diisa apu utugchatnum pujuinau yaugmí tibaun. Diyan awai mijan marzo de 2020 nagkamas octubre de 2023 amikaje 15 resoluciones “alerta temprananum” ashi Peru nugkanum, nuwiya awai 14 apu líderes dita patajijai amazonasnumia yaigmí tibau.

Wainkaje ipasumak utugchat Ucayalinum (kampantum Coronel Portillo antsag makichik Padre Abad), kampantum Huánuco (Puerto Inca), kampantum Madre de Dios (Tambopata) antsag jimag en Amazonas (Condorcanqui). Antsag wainnake Loreto nuwigtú San Martín.

Inuma utugcahtjinak wamak yaigkaje “acción urgente de protección” apusag, “asistencia legal” antsag “visitas públicas de autoridades” aikanaik. Juna utugchatan Minjus wamak ujaké Policía Nacionalan antsag San Martinka Gobierno Regionaljin yaigtinme Inuman Tusa. Tujash junak anchauwaitak puyatjuk aikawaje Convoca.pe inimak yujagsamunum nagkamas. 

Abogado Hugo Che Piu, presidente de la Organizaciòn Derecho, Ambiente y Recursos Naturales (DAR) antsag yacha ikama chichamjin aidau ayamjamun, tawai juna Mecanismo Intersectorial derechos humanos ayakjukmi tusa Minjus takajuka atsumawai ashi aents awankam pujuina nuna ayamjuktatus maawainume tusa. Pachininawai ocho ministerios antsag Comisión Nacional para el Desarrollo y Vida sin Drogas (Devida). 

Tujash juka wamak yaibau atsusú asamtai makagtuamuk awai yabaik. “Utugchat asae apu Santiago Contoricón yaigmi tusa prefecturanum papí uminkau aig maamunum. Ministerio Interiornum awai kuasaht apu aidau utugchatnum awankam pujuinau yaigmi tusa umikbau, tujash juka Mecanismo Intersectorialjai apatka diyamuk atsawai. Jutikamu asa nagkamakié Contiricónjai”, aatus tawai abogado. 

“Juka utugchat atsauwa anin diisaje, dutikamu asa dekashbauwai maamu utugchatjik. Estadok ujakbau asa garantiajin segamiuwai, tujash sistema intersectorial dekas nii yaigti tibauk dekachuwai”, aatus etsejui. Aan pujamunum apu asháninka Santiago Contoricón maawaje nantu abril juu mijantin, batsatkamu Puerto Ocopanum (Junín), junak coca takau aidau aikawaje tiaje. 

“¿Wajupa tikish nugka chichamjin aidaush jujú utugchatnumash pujuinawa? ¿Wagka Estados jujú jimag sistemash shiijash apattsash takamtikatsua? Jujú kuashat aentsun yaimainai uitamak awanmamu awanuí. Juna tawai defensores ambientalesan agodadoji.

Antsag Herlín Odicio, apu cacataibo — Ucayali distritojin pujú— nii batsatkamunum coca takau aidau awanmamu shiig muun awai. Yainkatinme mantamawainum tusa apu segaji tujash aimainatsui. Mina yaintuk antsag ii batsatkamu yayauk atsawai. Mijan  makichik amua nagkamas Odicio minawai nugka chichamjuk coca ajawainum tusa. 

“Imajuig coca ajauk nugka muuntan achik pujawai kakajus waimainchau awajus. Jutika takainawai Amazoníayanum. Wika 2018 nagkamsan denuncian minajai Ucayaly cacataibo nugken kasamak wainak takamainakui. Wika policianak yainmainapi tatsujai ditashkam jujú aents takamaina nujai pachitkau asamtai. Jujù utugchat ajutjamui. Juniau asamtai wainka aents wainchautik ujasji iina utugchatjik”. Aatus tawai. Odiciok tawai garantias tuina duka shiig umikbau amainai. Estado yaimpamainai tabauk yabaik atsawai tsanuminau asamtai. 

 

Foto
Herlin Odicio es uno de los líderes del pueblo Cacataibo que lucha contra la expropiación de terrenos y el narcotrafico. Foto: redes sociales.

 

Tikish maattajame tusa wankamu awai apu shipibo-konibo Miguel Guimaraes Flor de Ucayalinmaya, nigka Asociación Interétnica de Desarrollo de la Selva Peruana (Aidesep) vicepresidentejiyai. Jujú institucionnumak utugchat magkagtuamuk 30 nagkaekí wayae, juna diisag Estado wamak senchi yaimkati tuinawai. Guimaraes ashi juna diis tawai juka magkagtamuk shiig utugchat muuntai imaguig. 

“Iik 2.400 nagkaesau inia pujuinamu chichamji iwainmaji. Perú Brasiljai achitkamu nugkanum coca ajaina nusi jegamji, awik aents akaju takaku yujainawai kakajun dakumka jumainchau. Jujú utugchat diisa etsegkamji, tujash aipainatsui” aatus etsejui. 

“Nugka wainka takainamu wainka ujakmaji Ministerio de Justicia antsajik Ministerio del Interior, tujash iik iniatik ibatikamu aig Estados yamaikish nii dutikati tibaunak umiatsui. Iina pujutji utugchatnum pujuinawai. Mecanismo Intersectorial iinia oganizacionesji aidaujai ijuntuja jegamkamuk atsawai. Aniau asamtai waje Sawetonmaya ashi mantuamun apegkatatus yamaikish yujainawai. Atus diyaku tunawai justicia nugka chichamjin aidaunuk atsawai”, aatus tawai Guimaraes. 

“Minak maattajame tusa tutupit awantukaje mina celularjui. Awetujuinawai aents tsupigbau dakumkamun, nuniak tujutuinawai denuncia wekaetakmin aikan maattajame tusa”. Aatus etsejui. Nuniak wake besek tawai Perú ikamanjin, nugken chichamjau yaigmi nuniaku kuitamkami maawainum tusa estado puyatjusa umiamuk atsawai.

*Jujú reportaje takantsae “Investiga Tour Amazonía 2023" pachitkau aidau yaimpakmatai”, makichik programa Escuela Convocanmaya capacitacionkan takau aidau.